XIX wiek
Z podniesioną przyłbicą
Nazwa miasta wywodzi się od imienia Mikołaj. Nie pochodzi ona jednak od św. Mikołaja, tylko od imienia Mikoła lub Mikuła, które prawdopodobnie nosił jeden z dawnych dziedziców grodu. Aż do XIX wieku dominowała nazwa Mikułów, ale w różnych okresach stosowano odmienne jej zapisy: Miculow, Mikulow, Nicolaw, Mikulau? Dzisiejsza nazwa Mikołów po raz pierwszy pojawiła się ok. 1760 r. i także na różne sposoby była zapisywana, zwłaszcza że od II połowy XVIII w. władze pruskie ograniczały możliwość używania języka polskiego. W czasach panowania Hohenzollernów konkurowały też dwie formy niemieckiej nazwy miasta: Nikolai i Nicolai.
Pierwsza zachowana pieczęć, na której znajduje się dawny herb Mikołowa, pochodzi z XV w. Jest na niej hełm rycerski widziany z profilu, a wieńczą go dwa pęki piór. Współczesny herb miasta nawiązuje zaś do tych umieszczonych na pieczęciach z początku XIX w. i przedstawia hełm rycerski z podniesioną przyłbicą widziany z przodu. Na jego szczycie znajdują się cztery pióra w kolorach srebrnym, niebieskim, czerwonym i żółtym. Hełm przechodzący w napierśnik zdobi złota rozeta. Obecny herb Mikołowa został ustanowiony w 1995 r.
XIX wiek Z podniesioną przyłbicą
Kasztelania
Rok 1222 to najwcześniejsza data w historii Mikołowa. Książę opolski Kazimierz wystawił wówczas dokument z przywilejami dla biskupa wrocławskiego Wawrzyńca. Jako świadek wymieniony został w nim comes Andreas, kasztelan Andrzej z Mikołowa. Musiał więc wcześniej znajdować się tu gród, skoro w 1222 r. Mikołów był już siedzibą urzędnika książęcego, mającego władzę wojskową, sądowniczą oraz administracyjną. Stał tam pierwszy mikołowski kościół św. Mikołaja, zwany pieszczotliwie przez mieszkańców ?Mikołajkiem?. W jego miejscu, na wzgórzu koło kościoła ewangelickiego, jest dziś kapliczka św. Mikołaja. Nie jest pewne, gdzie był dawny gród. Burmistrz Tertoła w kronice miasta spisanej w 1820 r. twierdził, że grodzisko znajdowało się na kopcu (wówczas były jeszcze dwa), który wznosi się naprzeciw starego kościółka św. Wojciecha. Autor przedwojennej monografii Mikołowa, Konstanty Prus, przypuszczał z kolei, że był on na wzgórzu, gdzie stoi kościół ewangelicki św. Jana. Żadna z tych wersji nie została dotąd ostatecznie potwierdzona.
W połowie XIII w. gród podupadł. Nie wiadomo, czy stało się to po najazdach Tatarów, czy po wojnach książąt piastowskich o tron krakowski. Wiadomo natomiast, że wzrosła rola Pszczyny na tym terenie, zaś Mikołów stracił znaczenie polityczne i ekonomiczne. W 1308 r. kasztelania została przeniesiona do Pszczyny, która z czasem stała się siedzibą panującego na tych ziemiach księcia.
Rok 1222
Rok 1222 Kasztelania
Starego Mikołowa nie odbudowano
Dwóch wójtów
Starego Mikołowa nie odbudowano, ale obok niego, po drugiej stronie potoku Jamna, dziś już płynącego w tym miejscu podziemnym korytem, zaczęło powstawać nowe miasto, lokowane na prawie niemieckim. Dało ono początek obecnemu centrum Mikołowa z rynkiem i otaczającymi go uliczkami. Wtedy również powstał pierwszy kościół pw. św. Wojciecha, dziś nazywany Starym Kościołem i mający jeszcze drugiego patrona ? Matkę Boską Śnieżną.
W XIII w. na czele miasta stanął nominowany przez właściciela wójt, który posiadał własne dziedziczne gospodarstwo. Osobnego wójta i sądownictwo miało też Podfarze, odrębna dzielnica miasta, powstała wokół starego kościoła św. Wojciecha.
Mikołów był miastem prywatnym – w 1287 r. jako jego właściciel figurował rycerz Jan z Grabia, od 1476 r. Mikołów należał do Jana z Wierzbna, któremu król węgierski Maciej Korwin podarował to miasto, a w 1536 r. Mikołów był już własnością panów ziemi pszczyńskiej i w ich rękach pozostał do początku XIX w. Władały nim kolejno rody Turzonów (do 1548), Promnitzów (1548-1765) i Anhaltów (1765-1808).
Starego Mikołowa nie odbudowano Dwóch wójtów
W Mikołowie na jarmarku
W XIV wieku Mikołów znalazł się pod władaniem czeskim, stając się w XVI w. częścią monarchii Habsburgów.
Miasto powstało na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych, a jego mieszkańcy przez wieki zajmowali się głównie rolnictwem, rzemiosłem i handlem.
W 1545 r. król Czech, Ferdynand I, dał mikołowianom prawoorganizowania w każdy wtorek targów i dwóch jarmarków w ciągu roku ?w czerwcu i październiku. Dzięki jarmarkom wzrosło znaczenie miasta. W XVI i XVII w. Mikołów był ważnym ośrodkiem handlu bydłem na drodze z Mołdawii i Ukrainy na Śląsk i Morawy. Handel wołami cieszył się także poparciem właścicieli państwa pszczyńskiego. Mieszczanom mikołowskim przysługiwały też przywileje piwowarskie i gorzelnicze.
Kolejna ważna data w dziejach miasta to rok 1547. Wówczas właściciel ziemi pszczyńskiej, Jan Turzo, nadał Mikołowowi prawa miejskie, na mocy których powoływano co roku radę miejską składającą się z 4 rajców. Jeden z nich pełnił funkcję burmistrza i przewodniczył radzie.
Wiek XIV
Wiek XIV W Mikołowie na jarmarku
Rok 1742
Śląskie biedy
W 1742 r., w wyniku wojen śląskich, Mikołów został częścią państwa pruskiego – i pod rządami Hohenzollernów pozostał do 1918 r.
Już wcześniej nie omijały miasta liczne klęski, które niszczyły dorobek mieszkańców. Wiadomo, że w XIV w. zdarzały się niezwykle mroźne zimy, nieurodzaj i głód, w latach 1349-1350 miasto dotknęła też wielka epidemia ?czarnej śmierci?, w wyniku której zmarła 1/3 ludności miasta. Zniszczenia, biedę i śmierć przyniosły też lata wojny trzydziestoletniej w XVII wieku.
Wiek XVIII okazał się jednak jeszcze tragiczniejszy. Początek pruskiego panowania na Śląsku był czasem zniszczeń spowodowanych
działaniami wojennymi. W Mikołowie zdarzyły się wówczas także trzęsienia ziemi, atak szarańczy i niszczycielskie huragany.
Jakby tego było mało, w 1794 roku wybuchł pożar, największy w historii miasta, który strawił większość domów, szkołę, szpital i ratusz wraz z całym archiwum. Było to nieszczęście nie tylko dla ówczesnych mieszkańców, ale także dla późniejszych historyków, którzy stracili bezcenne źródło informacji. Niezbyt bogaci mikołowscy mieszczanie po każdej tragedii z trudem
wychodzili z biedy i odbudowywali miasto. Nowy ratusz postawiono jednak już w rok po wielkim pożarze. Stanął on, tak jak i poprzedni, na środku rynku. Zarys jego fundamentów można odnaleźć dziś na płycie rynku.
Klęski nieurodzaju, które powtarzały się kilka razy w tym i następnym stuleciu, niosły za sobą głód, a po nim nastawały epidemie. Największy rozmiar miały klęski głodu i zarazy w XIX w. Najwięcej ofiar przyniosła epidemia tyfusu plamistego, która wybuchła w 1847 r., po kilkuletnim nieurodzaju ziemniaków. W 1848 r. w samym tylko powiecie pszczyńskim było już 2507 sierot, które nie miały nawet dalszej rodziny, mogącej się nimi zająć. Dla dzieci stworzono sierocińce ? jeden z nich znajdował się też w Mikołowie.
Rok 1742 Śląskie biedy
Pierwsze były łyżki
W 1808 r., w wyniku reform pruskich, Mikołów przestał być miastem prywatnym. Nowa ustawa o miastach przywróciła samorząd miejski i obieralną radę miejską.
W połowie XIX wieku w Mikołowie pojawiły się pierwsze zakłady przemysłowe. Na terenie miasta rozwinął się przede wszystkim przemysł metalowy i maszynowy.
Wszystko rozpoczęło się przy obecnej ul. Skotnica od założonej przez Ludwika Frölicha fabryki łyżek. Śląsk słynął wówczas z ich produkcji, a mikołowski zakład był jednym z największych tego typu w regionie. Jeśli chodzi o datę jego powstania, to Konstanty Prus podaje rok 1840, zaś w opisie statystycznym powiatu pszczyńskiego widnieje data 1830 r.
W 1842 r. powstała w Mikołowie odlewnia żelaza, nazwana Hutą ?Maria Ludwika?, która znajdowała się w północnej części miasta, przy szosie do Katowic. Z czasem zaczęła wytwarzać gwoździe i łyżki, a w końcu musiała zaprzestać i tej produkcji.
Powstałe w II połowie XIX wieku następne huty również nie wytrzymały konkurencji z coraz potężniejszymi zakładami w innych wsiach i miastach Śląska.
Kolejną hutę zbudowano przy drodze do Mokrego. Uruchomił ją w 1850 roku Eugeniusz Mann. Była to huta żelaza ?Mikołów? (?Nicolai?), zwana też hutą ?Manna?. Kolejni jej właściciele, rozczarowani niskimi zyskami, szybko się jej pozbywali. Po dwudziestu latach zamknięto ją całkowicie.
Huta ?Walter? – wybudowana w 1856 r. niedaleko miejsca, w którym powstał dworzec kolejowy ? musiała zmienić profil produkcji (wyrabiano tu m.in. naczynia emaliowane). Po kolejnych reorganizacjach w 1911 r. w jej miejscu powstała Fabryka Palenisk Mechanicznych. Zakład istnieje do dziś, używając jedynie skrótu dawnej nazwy ? FPM SA.
W II połowie XIX w. powstała też fabryka kotłów parowych. Założył ją w 1872 r. Heinrich Koetz na zakupionych przez siebie terenach, przylegających do obecnej ul. Karola Miarki. Rozkwit firmy nastąpił po roku 1895 dzięki modernizacji przeprowadzonej przez nowego właściciela, Karola Büschla. Zakład produkował konstrukcje żelazne i blaszane, maszyny parowe, odlewy maszynowe, maszyny budowlane i drogowe. Firma na ogół nieźle prosperowała także w okresie międzywojenny i w czasie okupacji, a od 1966 r. działa pod znaną do dziś nazwą ?Mifama?.
W 1862 r. powstała w mieście także fabryka papieru, funkcjonująca jeszcze dzisiaj przy ul. Rybnickiej. W Mikołowie były też browary, gorzelnie i młyny oraz cegielnie i kamieniołomy.
Mimo że w tym czasie działało kilka prywatnych kopalń, nie miały one większego znaczenia nawet dla gospodarki księstwa pszczyńskiego. Były to kopalnie ?Georgenflur?, ?Anna?, ?Hamster?, ?Maulwurf? i ?Nicolai?. Warto w tym miejscu napisać szerzej o kopalni ?Anna?, którą uruchomiono w 1850 r. i szybko zamknięto. Jej działalność wznowiono jednak w 1920 r., przemianowano na kopalnię ?Barbara?, która w 1926 r. stała się kopalnią doświadczalną i do dziś jest jednym z najważniejszych ośrodków tego typu na świecie.
Rozwój przemysłu w XIX w. pociągnął za sobą wzrost liczby mieszkańców Mikołowa, szczególnie robotników fabrycznych, rekrutujących się spośród chłopstwa. Nie byli oni jeszcze całkowicie oderwani od ziemi, musieli bowiem często prowadzić małe gospodarstwa rolne, aby poprawić swą egzystencję.
W połowie XIX wieku
W połowie XIX wieku Pierwsze były łyżki
II poł. XIX wieku
Upiększanie miasta
Zmiany, jakie w okresie uprzemysłowienia zachodziły w mieście, zwłaszcza w II poł. XIX wieku, musiały być dla mieszkańców zaskakujące.
Założono planty miejskie, wybrukowano pierwszą ulicę, rynek, zainstalowano oświetlenie gazowe (ok.1867) i postawiono w 1872 r. nowy ratusz, który istnieje do dziś.
Zaczęto budować bite drogi, a w II połowie XIX w. uruchomiono w Mikołowie pierwszą linię kolei żelaznej (w 1856 r.).
Miastu przybyły też dwa kościoły. Parafia katolicka zbudowała w latach 1843-1861 nowy kościół pw. św. Wojciecha, dziś mający rangę bazyliki mniejszej. Ewangelicy w 1861 r. ukończyli budowę kościoła św. Jana. Dodać jeszcze należy, że wcześniej, w 1816 r., zbudowano w mieście murowaną synagogę, która do lat siedemdziesiątych XX wieku stała na obecnym pl. 750-lecia.
Miasto było siedzibą sądu, szpitali, policji, poczty, rzeźni miejskiej i więzienia.
W latach siedemdziesiątych XIX w., staraniem rodziców, zaczęły powstawać w Mikołowie także tzw. szkoły wyższe, w których młodzież mogła uzupełnić wykształcenie zdobyte w szkole ludowej.
Najpierw w 1873 r. utworzono prywatną szkołę wyższą dla dziewcząt, która od 1903 r. mieściła się w budynku nieopodal Plant. Od roku 1922 aż do wybuchu II wojny działała ona jako szkoła dla mniejszości niemieckiej.
Pierwszą wyższą szkołę dla chłopców otwarto w 1875 r. Istniała tylko 7 lat i przygotowywała do gimnazjum i seminarium nauczycielskiego.
W 1904 r. powstała kolejna. Nosiła nazwę Städtische Höhere Knabenschule Nicolai (Miejska Wyższa Szkoła dla Chłopców w Mikołowie). Mieściła się przy ul. Karola Miarki. W czerwcu 1922 r. rozpoczęło się przekształcanie niemieckiego progimnazjum w progimnazjum polskie. Dało ono początek dzisiejszemu I Liceum im. Karola Miarki.
II poł. XIX wieku Upiększanie miasta
Stolica drukarstwa
Ważne miejsce w dziejach miasta zajmowało drukarstwo. Pierwszą polską drukarnię na Śląsku otworzył właśnie w Mikołowie, w 1845 r., Tomasz Nowacki.
To u niego Karol Miarka starszy drukował ?Katolika?, zanim otworzył w Mikołowie własną drukarnię.
Jego syn, również Karol, otrzymał w spadku po ojcu kilka maszyn drukarskich i po kilkunastu latach działalności wybudował nowoczesną drukarnię. Zakład ten istnieje do dziś przy ul. Żwirki i Wigury.
Dzięki Karolowi Miarce młodszemu miasto stało się głównym centrum wydawniczym na Śląsku. Następcy Miarki kontynuowali jego pracę ? zarówno wydawniczą, jak i społeczną i patriotyczną.
Sprzyjająca ludności polskiej i budząca świadomość narodową działalność wydawnicza mikołowskich drukarzy, a także ich aktywność społeczna miały duży wpływ na rozwój polskich stowarzyszeń oraz wyniki wyborów na Śląsku.
Warto wspomnieć w tym miejscu, że to głównie pracownicy drukarni Karola Miarki młodszego byli w 1908 r. pomysłodawcami stworzenia chóru ?Harmonia?, który działa do dziś.
Możemy bez większej przesady powiedzieć, że mikołowskie drukarstwo miało nieoceniony wpływ na przyłączenie tej części Śląska do Polski w 1922 r.
Rok 1845
Rok 1845 Stolica drukarstwa
Początek XX wieku
Polscy ułani na mikołowskim rynku
Początek XX wieku przyniósł miastu kolejne wielkie zmiany. W 1918 r. Polska odzyskała niepodległość, a w 1922 r. Mikołów wraz z częścią Górnego Śląska znalazł się w granicach II Rzeczypospolitej.
Zanim jednak generał Kazimierz Horoszkiewicz na czele szwadronu ułanów 8 pułku wjechał 29 czerwca 1922 r. do Mikołowa, aby zamanifestować przejęcie miasta przez polskie władze, mieszkańcy musieli przeżyć trudne lata I wojny światowej, powstań śląskich i plebiscytu. Wielu z nich straciło wówczas życie.
W dwudziestoleciu międzywojennym miasto zostało zelektryfikowane,
otwarto nowe szkoły, wybudowano m.in. nowy gmach poczty i straży pożarnej, nowoczesny budynek gimnazjum (obecnego I LO im. Karola Miarki) i stadion, które służą miastu do dziś. Rozpoczęto budowę ogródka jordanowskiego, powstała też biblioteka Towarzystwa Czytelni Ludowych ? na początku wojny Niemcy zniszczyli jej księgozbiór. Przez kilka lat działała redakcja ?Gazety Mikołowskiej?, poprzedniczki wydawanego dziś miesięcznika o tej samej nazwie. Uruchomiono też pierwszą linię autobusową na trasie Mikołów-Katowice, której przystanek był na rynku.
Niestety, w latach trzydziestych miasto silnie odczuło skutki światowego kryzysu gospodarczego, a już wkrótce nad całą Europą zawisła groźba zbliżającej się wojny.
Początek XX wieku Polscy ułani na mikołowskim rynku
Po dwóch stronach frontu
Pierwsze dni II wojny światowej rozpoczęły się dla miasta tragicznie. 3 września 1939 r., po słynnej bitwie wyrskiej, wojska niemieckie wkroczyły do Mikołowa i natychmiast rozpoczęły się represje i egzekucje. 17 września na mikołowskich Groniach rozstrzelano 12 osób – powstańców śląskich i polskich działaczy. Wielu mikołowian trafiło w czasie wojny do obozów koncentracyjnych.
Nazwiska kilkunastu mieszkańców Mikołowa odnaleźć można również na liście katyńskiej.
W mieście bardzo szybko zaczął działać ruch oporu. Mikołowianie walczyli też w armii polskiej na Zachodzie. Dramatem Ślązaków było to, że znaleźli się oni także po drugiej stronie konfliktu ? wielu z nich wcielono siłą do Wehrmachtu.
Pierwsze dni II wojny światowej
Pierwsze dni II wojny światowej Po dwóch stronach frontu
W oczekiwaniu na III Rzeczpospolitą
W oczekiwaniu na III Rzeczpospolitą
Wojska niemieckie wycofały się z Mikołowa w styczniu 1945 r. Żołnierze radzieccy, którzy w tym samym czasie wkroczyli do miasta, zostali zapamiętani jednak nie tylko jako wyzwoliciele, ale także jako sprawcy okrutnej zbrodni na dwóch siostrach salwatoriankach. Wielu mikołowian dotknęły też późniejsze aresztowania i zsyłki do obozów na wschodzie. Z czasem przywrócono pracę zakładów przemysłowych i upaństwowiono je. Odnowiono szkoły, a w późniejszych latach wiele z nich rozbudowano i wybudowano kilka nowych. Miało to związek z powstaniem nowych osiedli mieszkaniowych i ze wzrostem liczby ludności ? z około 14 tysięcy w latach pięćdziesiątych do około 39 tysięcy współcześnie. W 1975 roku w granicach Mikołowa znalazły się też sołectwa: Borowa Wieś, Mokre, Paniowy i Śmiłowice. Przełomowe dla Mikołowa, podobnie jak dla całej Polski, były lata 1989 i 1990. Rozpoczęły się wtedy procesy, które niemal co roku przynoszą miastu zmiany. W 1995 r. do Mikołowa zostało włączone sołectwo Bujaków. Ważną datą jest też rok 1999 – wtedy Mikołów uzyskał status miasta powiatowego. Powiat mikołowski obejmuje Mikołów, Łaziska Górne, Orzesze, Ornontowice oraz Wyry.
W oczekiwaniu na III Rzeczpospolitą W oczekiwaniu na III Rzeczpospolitą
Burmistrzowie Mikołowa 1501 – 2021
Burmistrzowie Mikołowa
1501 – 2021
1501 Jan Nowak
1566 Jan Pardela lub Pardula lub Partyła lub Pierdoła
1590 Jan Grzyczka (Krzyczka)
1595 Joachim Listinius
1599 Jan Bisaga (Biesaga)
1609 Jan Grzyb
1625 Wacław Kuźnik
1630 – 1632 Michał Królik
1635 Mikołaj Królik
1647 Mateusz Zimoński
1676 Kocur
1676 Jan Tyrtoła
1679 – 1681 Jan Tyrtoła Starszy
1682 Kasper Żabka
1683 – 1684 Paweł Kozieł
1684 ? 1685 Paweł Fajka
1685 ? 1698 Jerzy Chytreus
1700 Jan Tyrtoła
1701 Gryzenius
1702 Szymon Sowa
1708 Walenty Kozak
1709 – 1711 Szymon Sowa (Sowik)
1712 Szymon Sowa
1716 Szymon Sowa (Sowik)
1719 – 1723 Jan Tyrtoła Młodszy
1729 – 1730 Szymon Sowa (Sowik)
1736 – 1740 Karol Franciszek Tyrtoła
1747, 1748 Simon Sowigk
1752 – 1755 Paul Orawsky
1756 – 1762 Johann Zaremba
1765 – 1774 Tobias Chyträeus
1779 – 1798 Johann Zaremba
1798 – 1809 Anton Koch
1809 – 1815 Elias Chyträus
1815 – 1821 Elias Joseph Thertolla
1821 – 1827 Johann Wilhelm Adami
1827 – 1831 Karl Breitkopf
1831 – 1839 Friedrich Passek
1839 – 1848 Josef Schabon
1848 – 1852 Franz Lipinsky
1852 – 1857 Friedrich Kiss
1864 – 1876 Karl Heinrich Theusner
1876 – 1888 Edward Nuchten,
1888 – 1912 Adrian Skupin
1912 – 1920 Ryszard Schweter.
1914 – 1919 Jerzy Pawlik (PO burmistrza w zastępstwie)
Mikołów w RP
1919 – 1922 Wojciech Rybicki
1922 – 1939 Jan Koj
Okres okupacji
1939 Hans Müller – burmistrz komisaryczny
1939 – 1940 Gerd Kuck
1940 – 1943 Walter Sajak
1943 – 1945 Hans Müller
Lata powojenne
1945 Alojzy Zwoliński
1945 – 1946 Jan Kocot
1946 – 1950 Józef Niedziela
Przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
1950 – 1953 Czesław Duda w 1950 jeszcze jako burmistrz, kontynuował funkcję jako przewodniczący/
1953 – 1964 Kazimierz Zajączkowski
1964 – 1969 Paweł Ryś
Naczelnicy miasta-gminy
1969 – 1982 Stefan Piesiur
1982 – 1990 Zygfryd Machnik
III RP
1990 – 1998 Eugeniusz Wycisło
1998 – 2014 Marek Balcer
2014 – do nadal Stanisław Piechula
1501 - 2021
1501 - 2021 Burmistrzowie Mikołowa 1501 – 2021
- Bronisława Jeske-Cybulska: Mikołów – dzieje i funkcje miasta na obrzeżuniecki węglowej na tle industrializacji Górnego Śląska od połowy XVIII dopołowy XX wieku (maszynopis pracy doktorskiej), Opole 2010.
- Bronisława Jeske-Cybulska: Początki dziejów miasta Mikołowa i jego rozwój terytorialny, Zaranie Śląskie Nr 7-8.
- J. Horwat: Najstarsze dzieje Mikołowa, [w:] Ojczyzna bliższa i dalsza. Studia historyczne ofiarowane Feliksowi Kirykowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, pod red. J. Chobaczyńskiego, A. Jureczki i M. Śliwy, Kraków 1993.
- Ryszard Szendzielarz, Bogusław Bromboszcz: Mikołów z perspektywy 150 lat, Mikołów 2009.
