Nazwa miasta wywodzi się od imienia Mikołaj. Nie pochodzi ona jednak od św. Mikołaja, tylko od imienia Mikoła lub Mikuła, które prawdopodobnie nosił jeden z dawnych dziedziców grodu. Aż do XIX wieku dominowała nazwa Mikułów, ale w różnych okresach stosowano odmienne jej zapisy: Miculow, Mikulow, Nicolaw, Mikulau? Dzisiejsza nazwa Mikołów po raz pierwszy pojawiła się ok. 1760 r. i także na różne sposoby była zapisywana, zwłaszcza że od II połowy XVIII w. władze pruskie ograniczały możliwość używania języka polskiego. W czasach panowania Hohenzollernów konkurowały też dwie formy niemieckiej nazwy miasta: Nikolai i Nicolai.

Pierwsza zachowana pieczęć, na której znajduje się dawny herb Mikołowa, pochodzi z XV w. Jest na niej hełm rycerski widziany z profilu, a wieńczą go dwa pęki piór. Współczesny herb miasta nawiązuje zaś do tych umieszczonych na pieczęciach z początku XIX w. i przedstawia hełm rycerski z podniesioną przyłbicą widziany z przodu. Na jego szczycie znajdują się cztery pióra w kolorach srebrnym, niebieskim, czerwonym i żółtym. Hełm przechodzący w napierśnik zdobi złota rozeta. Obecny herb Mikołowa został ustanowiony w 1995 r.

Starego Mikołowa nie odbudowano, ale obok niego, po drugiej stronie potoku Jamna, dziś już płynącego w tym miejscu podziemnym korytem, zaczęło powstawać nowe miasto, lokowane na prawie niemieckim. Dało ono początek obecnemu centrum Mikołowa z rynkiem  i otaczającymi go uliczkami. Wtedy również powstał pierwszy kościół pw. św. Wojciecha, dziś nazywany Starym Kościołem i mający jeszcze drugiego patrona ? Matkę Boską Śnieżną.

W XIII w. na czele miasta stanął nominowany przez właściciela wójt, który posiadał własne dziedziczne gospodarstwo. Osobnego wójta i sądownictwo miało też Podfarze, odrębna dzielnica miasta, powstała wokół starego kościoła św. Wojciecha.

Mikołów był miastem prywatnym – w 1287 r. jako jego właściciel figurował rycerz Jan z Grabia, od 1476 r. Mikołów należał do Jana z Wierzbna, któremu król węgierski Maciej Korwin podarował to miasto, a w 1536 r. Mikołów był już własnością panów ziemi pszczyńskiej i w ich rękach pozostał do początku XIX w. Władały nim kolejno rody Turzonów (do 1548), Promnitzów (1548-1765)  i Anhaltów (1765-1808).

W 1742 r., w wyniku wojen śląskich, Mikołów został częścią państwa pruskiego – i pod rządami Hohenzollernów pozostał do 1918 r.

Już wcześniej nie omijały miasta liczne klęski, które niszczyły dorobek mieszkańców. Wiadomo, że w XIV w. zdarzały się niezwykle mroźne zimy, nieurodzaj i głód, w latach 1349-1350 miasto dotknęła też wielka epidemia ?czarnej śmierci?, w wyniku której zmarła 1/3 ludności miasta. Zniszczenia, biedę i śmierć przyniosły też lata wojny trzydziestoletniej w XVII wieku.

Wiek XVIII okazał się jednak jeszcze tragiczniejszy. Początek pruskiego panowania na Śląsku był czasem zniszczeń spowodowanych
działaniami wojennymi. W Mikołowie zdarzyły się wówczas także trzęsienia ziemi, atak szarańczy  i niszczycielskie huragany.

Jakby tego było mało, w 1794 roku wybuchł pożar, największy w historii miasta, który strawił większość domów, szkołę, szpital i ratusz wraz z całym archiwum. Było to nieszczęście nie tylko dla ówczesnych mieszkańców, ale także dla późniejszych historyków, którzy stracili bezcenne źródło informacji. Niezbyt bogaci mikołowscy mieszczanie po każdej tragedii z trudem
wychodzili z biedy i odbudowywali miasto. Nowy ratusz postawiono jednak już w rok po wielkim pożarze. Stanął on, tak jak i poprzedni, na środku rynku. Zarys jego fundamentów można odnaleźć dziś na płycie rynku.

Klęski nieurodzaju, które powtarzały się kilka razy w tym  i następnym stuleciu, niosły za sobą głód, a po nim nastawały epidemie. Największy rozmiar miały klęski głodu i zarazy w XIX w. Najwięcej ofiar przyniosła epidemia tyfusu plamistego, która wybuchła w 1847 r., po kilkuletnim nieurodzaju ziemniaków. W 1848 r.  w samym tylko powiecie pszczyńskim było już 2507 sierot, które nie miały nawet dalszej rodziny, mogącej się nimi zająć. Dla dzieci stworzono sierocińce ? jeden z nich znajdował się też w Mikołowie.

Zmiany, jakie w okresie uprzemysłowienia zachodziły w mieście, zwłaszcza w II poł. XIX wieku, musiały być dla mieszkańców zaskakujące.

Założono planty miejskie, wybrukowano pierwszą ulicę, rynek, zainstalowano oświetlenie gazowe (ok.1867) i postawiono w 1872 r. nowy ratusz, który istnieje do dziś.

Zaczęto budować bite drogi, a w II połowie XIX w. uruchomiono w Mikołowie pierwszą linię kolei żelaznej (w 1856 r.).

Miastu przybyły też dwa kościoły. Parafia katolicka zbudowała w latach 1843-1861 nowy kościół pw. św. Wojciecha, dziś mający rangę bazyliki mniejszej. Ewangelicy w 1861 r. ukończyli budowę kościoła św. Jana. Dodać jeszcze należy, że wcześniej, w 1816 r., zbudowano w mieście murowaną synagogę, która do lat siedemdziesiątych XX wieku stała na obecnym pl. 750-lecia.

Miasto było siedzibą sądu, szpitali, policji, poczty, rzeźni miejskiej i więzienia.

W latach siedemdziesiątych XIX w., staraniem rodziców, zaczęły powstawać w Mikołowie także tzw. szkoły wyższe, w których młodzież mogła uzupełnić wykształcenie zdobyte w szkole ludowej.

Najpierw w 1873 r. utworzono prywatną szkołę wyższą dla dziewcząt, która od 1903 r. mieściła się w budynku nieopodal Plant. Od roku 1922 aż do wybuchu II wojny działała ona jako szkoła dla mniejszości niemieckiej.

Pierwszą wyższą szkołę dla chłopców otwarto w 1875 r. Istniała tylko 7 lat i przygotowywała do gimnazjum i seminarium nauczycielskiego.

W 1904 r. powstała kolejna. Nosiła nazwę Städtische Höhere Knabenschule Nicolai (Miejska Wyższa Szkoła dla Chłopców w Mikołowie). Mieściła się przy ul. Karola Miarki. W czerwcu 1922 r. rozpoczęło się przekształcanie niemieckiego progimnazjum w progimnazjum polskie. Dało ono początek dzisiejszemu I Liceum im. Karola Miarki.

Early 20th century witnessed more great changes. In 1918 Poland regained independence and in 1922 Mikołów and a part of Upper Silesia was returned to the Second Polish Republic. However  the population of Mikołów had to survive the difficult time of World War I, Silesian uprisings and the border referendum before general Kazimierz Horoszkiewicz leading the 8 division marched into Mikołów on June 29, 1922 to manifest that the town has been taken over by Polish authorities.

During the twenty years between the wars the town was electrified, new schools were opened, new post office and fire station buildings were erected, as well as a modern building housing the secondary school (at present Karol Miarka High School), and a stadium, all of them still serve their purpose today.

Works on the construction of a playground for children started, a library belonging to the People’s Libraries Society was also established, however Germans destroyed its book collection when the war broke out.
Editorial office of Gazeta Mikołowska, the predecessor of the monthly published today, existed for several years.
First bus line from Mikołów to Katowice was opened, with the bus stop located on the main square.

Unfortunately in the 1930s the town was affected by the global economic crisis, and soon Europe faced the threat of war.

Wojska niemieckie wycofały się z Mikołowa w styczniu 1945 r. Żołnierze radzieccy, którzy w tym samym czasie wkroczyli do miasta, zostali zapamiętani jednak nie tylko jako wyzwoliciele, ale także jako sprawcy okrutnej zbrodni na dwóch siostrach salwatoriankach. Wielu mikołowian dotknęły też późniejsze aresztowania i zsyłki do obozów na wschodzie. Z czasem przywrócono pracę zakładów przemysłowych i upaństwowiono je. Odnowiono szkoły, a w późniejszych latach wiele z nich rozbudowano i wybudowano kilka nowych. Miało to związek z powstaniem nowych osiedli mieszkaniowych i ze wzrostem liczby ludności ? z około 14 tysięcy w latach pięćdziesiątych do około 39 tysięcy współcześnie. W 1975 roku w granicach Mikołowa znalazły się też sołectwa: Borowa Wieś, Mokre, Paniowy i Śmiłowice. Przełomowe dla Mikołowa, podobnie jak dla całej Polski, były lata 1989 i 1990. Rozpoczęły się wtedy procesy, które niemal co roku przynoszą miastu zmiany. W 1995 r. do Mikołowa zostało włączone sołectwo Bujaków. Ważną datą jest też rok 1999 – wtedy Mikołów uzyskał status miasta powiatowego. Powiat mikołowski obejmuje Mikołów, Łaziska Górne, Orzesze, Ornontowice oraz Wyry.