W 1808 r., w wyniku reform pruskich, Mikołów przestał być miastem prywatnym. Nowa ustawa o miastach przywróciła samorząd miejski i obieralną radę miejską.

W połowie XIX wieku w Mikołowie pojawiły się pierwsze zakłady przemysłowe. Na terenie miasta rozwinął się przede wszystkim przemysł metalowy i maszynowy.

Wszystko rozpoczęło się przy obecnej ul. Skotnica od założonej przez Ludwika Frölicha fabryki łyżek. Śląsk słynął wówczas z ich produkcji, a mikołowski zakład był jednym z największych tego typu w regionie. Jeśli chodzi o datę jego powstania, to Konstanty Prus podaje rok 1840, zaś w opisie statystycznym powiatu pszczyńskiego widnieje data 1830 r.

W 1842 r. powstała w Mikołowie odlewnia żelaza, nazwana Hutą ?Maria Ludwika?, która znajdowała się w północnej części miasta, przy szosie do Katowic. Z czasem zaczęła wytwarzać gwoździe i łyżki, a w końcu musiała zaprzestać i tej produkcji.

Powstałe w II połowie XIX wieku następne huty również nie wytrzymały konkurencji z coraz potężniejszymi zakładami w innych wsiach i miastach Śląska.

Kolejną hutę zbudowano przy drodze do Mokrego. Uruchomił ją w 1850 roku Eugeniusz Mann. Była to huta żelaza ?Mikołów? (?Nicolai?), zwana też hutą ?Manna?. Kolejni jej właściciele, rozczarowani niskimi zyskami, szybko się jej pozbywali. Po dwudziestu latach zamknięto ją całkowicie.

Huta ?Walter? – wybudowana w 1856 r. niedaleko miejsca, w którym powstał dworzec kolejowy ? musiała zmienić profil produkcji (wyrabiano tu m.in. naczynia emaliowane). Po kolejnych reorganizacjach w 1911 r. w jej miejscu powstała Fabryka Palenisk Mechanicznych. Zakład istnieje do dziś, używając jedynie skrótu dawnej nazwy ? FPM SA.

W II połowie XIX w. powstała też fabryka kotłów parowych. Założył ją w 1872 r. Heinrich Koetz na zakupionych przez siebie terenach, przylegających do obecnej ul. Karola Miarki. Rozkwit firmy nastąpił po roku 1895 dzięki modernizacji przeprowadzonej przez nowego właściciela, Karola Büschla. Zakład produkował konstrukcje żelazne i blaszane, maszyny parowe, odlewy maszynowe, maszyny budowlane i drogowe. Firma na ogół nieźle prosperowała także w okresie międzywojenny  i w czasie okupacji, a od 1966 r. działa pod znaną do dziś nazwą ?Mifama?.

W 1862 r. powstała w mieście także fabryka papieru, funkcjonująca jeszcze dzisiaj przy ul. Rybnickiej. W Mikołowie były też browary, gorzelnie i młyny oraz cegielnie i kamieniołomy.

Mimo że w tym czasie działało  kilka prywatnych kopalń, nie miały one większego znaczenia nawet dla gospodarki księstwa pszczyńskiego. Były to kopalnie ?Georgenflur?, ?Anna?, ?Hamster?, ?Maulwurf? i ?Nicolai?. Warto w tym miejscu napisać szerzej o kopalni ?Anna?, którą uruchomiono w 1850 r. i szybko zamknięto. Jej działalność wznowiono jednak w 1920 r., przemianowano na kopalnię ?Barbara?, która w 1926 r. stała się kopalnią doświadczalną i do dziś jest jednym z najważniejszych ośrodków tego typu na świecie.

Rozwój przemysłu w XIX w. pociągnął za sobą wzrost liczby mieszkańców Mikołowa, szczególnie robotników fabrycznych, rekrutujących się spośród chłopstwa. Nie byli oni jeszcze całkowicie oderwani od ziemi, musieli bowiem często prowadzić małe gospodarstwa rolne, aby poprawić swą egzystencję.